Eenzaamheid kan schrijnend zijn, dat hebben we gemerkt door corona. Chronische eenzaamheid is echter niet op te lossen, hooguit te verminderen. Daarbij moeten we goed opletten om maatwerk te leveren, want niet-passende interventies kunnen iemand nóg eenzamer maken. Dit zijn enkele inzichten van lector Rick Kwekkeboom in onze serie “wetenschappers aan het woord”. Ontdek haar actuele en fundamentele inzichten in dit bericht.
Actuele inzichten in tijden van corona
1. Iedere Nederlander merkt nu hoe schrijnend eenzaamheid is
Het eerste dat Rick Kwekkeboom deelt is haar constatering dat door corona iedere Nederlander heeft gemerkt hoe schrijnend eenzaamheid is. Vooral als je alleen woont, is de kans groot dat je je eenzaam voelt.
2. Bezoekverbod kreeg ook begrip
Tijdens de eerste lockdown, afgelopen voorjaar, werd een bezoekverbod ingesteld voor zorgvoorzieningen zoals verpleeghuizen. Dit verbod veroorzaakte veel onrust. Uit onderzoek kwam naar voren dat de ene helft van de bezoekers boos was omdat ze niet meer op bezoek mochten komen; de andere helft had juist begrip voor de maatregel, aldus Kwekkeboom. Deze groep had het erger gevonden als door hun bezoek meer mensen gestorven waren door het overbrengen van het coronavirus.
3. Een shock wacht voor mensen met een beperking
Vooral mensen met een lichamelijke, verstandelijke of psychiatrische beperking worden in deze periode van corona en gedeeltelijke lockdown teruggeworpen op zichzelf, zeker als zij alleen wonen. Zij kunnen hierdoor nu intense eenzaamheid ervaren. Als de samenleving straks weer ´opengaat´, zullen zij naar verhouding hun leven minder makkelijk kunnen opnemen, verwacht Kwekkeboom. Immers, deze kwetsbare groepen hebben opnieuw en sterk ervaren hoe het is om een andere positie te hebben dan meer geprivilegieerde groepen. De contrasten zouden voor deze groep wel eens scherper zichtbaarder kunnen worden als corona voorbij is. De aandacht zal immers vooral gaan naar het weer opstarten van de voor de economie belangrijkste activiteiten. De aandacht voor mensen voor wie deelname aan de samenleving lastiger is zal hieronder komen te lijden.
Fundamentele inzichten
Hierna staan de zogenaamde ‘cornerstone inzichten’ van Rick Kwekkeboom. Het gaat om inzichten over eenzaamheid die zij in haar loopbaan heeft opgedaan en die naar haar idee belangrijk zijn voor de praktijk van wethouders, beleidsambtenaren of projectleiders bij de aanpak van eenzaamheid.
4. Chronische eenzaamheid vraagt om een andere benadering
Rick Kwekkeboom wijst op het verschil tussen situationele eenzaamheid en chronische eenzaamheid. Bij mensen die situationeel eenzaam zijn kunnen de omstandigheden wijzigen en kan hun eenzaamheid overgaan of in ieder geval minder schrijnend worden. Bij chronische eenzaamheid is dat anders. Er zijn nu eenmaal mensen die om wat voor reden dan ook afwijken van het ´gemiddelde´. Dat kan zijn vanwege een psychiatrische aandoening of een lichamelijke beperking maar ook vanwege andere keuzes dan wat de standaard of zelfs ´norm´ is. Deze mensen ervaren een leven lang dat zij ´anders´ zijn. Daardoor kunnen ze het gevoel hebben dat ze zich achter een glazen wand bevinden, waardoor ze niet mee mogen of kunnen doen met de rest. Dat kan een immens gevoel van eenzaamheid veroorzaken. Kwekkeboom weet niet hoe dit opgelost kan worden. Dergelijke chronische eenzaamheid kan misschien verminderd of verzacht worden, door mensen nadrukkelijk te laten merken dat zij, hoe ze ook zijn, er toch bij horen en op hun eigen manier van waarde zijn, aldus Kwekkeboom.
5. Baat het niet, dan schaadt het wel
Er kan schade ontstaan bij mensen die afhaken bij een eenzaamheidsinterventie. Deelnemers kunnen in de volle verwachting zijn dat een interventie zal helpen om hun eenzaamheid te verminderen. Maar als de interventie niet blijkt te passen, dan kan de reactie zijn “zelfs dít lukt me niet”. En dat kan daadwerkelijk schade opleveren. Het gezegde hier is dan “baat het niet, dan schaadt het wel”, aldus Kwekkeboom. Daarom is belangrijk oog te hebben voor passende interventies (maatwerk) en in de gaten te houden waarom mensen afhaken.
6. Het vroegere leven kan tot eenzaamheid op hoge leeftijd leiden
Eenzaamheid bij 75-plussers ontstaat niet alleen door verandering in de omstandigheden, zoals het wegvallen van een partner of verminderde gezondheid. Ook het voorafgaande leven kan dit veroorzaken, zoals: wel of geen kinderen hebben, wat heeft iemand meegemaakt, welke vaardigheden en persoonlijkheid heeft iemand ontwikkeld? Volgens Kwekkeboom kunnen deze kenmerken, die eerder in hun leven bij iemand op de achtergrond aanwezig waren, op hoge leeftijd prominent zichtbaar worden en (mede) tot eenzaamheid leiden.
Extra inzichten
Rick Kwekkeboom deelt nog een aantal aanvullende inzichten.
7. Talentontwikkeling kan eenzaamheid compenseren
Kwekkeboom doet veel onderzoek naar mensen met een langdurige beperking. Zij weet dat ook onder die groep talentvolle kunstenaars zitten. Door hen te stimuleren hun kunstzinnige aanleg te ontplooien en te ontwikkelen kunnen ze iets moois maken en hierdoor van betekenis zijn. Daardoor, zo stelt Kwekkeboom, is het mogelijk hun gevoel “er niet bij te horen” te compenseren. Ze dragen immers iets moois bij aan de samenleving als geheel.
8. Niet overtuigd van cognitieve benadering
Eenzaamheid kan iedereen overkomen. Daarbij: iemands persoonlijkheid heeft effect op de mate van eenzaamheid. Daarom is er tegenwoordig veel aandacht voor een cognitieve benadering van eenzaamheid. Kwekkeboom kan niet ontkennen dat dit werkt. Tegelijkertijd vindt ze het lastig: is geluk maakbaar? Is eenzaamheid weg te denken of weg te maken? Per saldo is Kwekkeboom daarom nog niet overtuigd van nut en noodzaak van cognitieve benadering van eenzaamheid.
9. Opleidingen scheiden lichaam en geest nog te veel
We weten inmiddels dat lichaam en geest met elkaar verbonden zijn. En dat er een wisselwerking is. Als je eenzaam bent, dan ga je minder goed voor jezelf zorgen, minder goed eten, minder vaak de deur uit…Dat heeft weer lichamelijke consequenties (minder gezond en vitaal) en dat heeft weer effect op iemands geestelijke gesteldheid en eenzaamheid… Maar, zo weet Kwekkeboom, in de ‘somatische’ opleidingen zoals fysiotherapie, verpleegkunde en medische specialismen wordt nog weinig aandacht besteed aan de wisselwerking tussen de psyche en lichaam als het gaat om eenzaamheidsvraagstukken. Daardoor weten professionals vaak niet goed hoe zij signalen van eenzaamheid kunnen herkennen en (dus) ook niet hoe ze er op moeten reageren.
Tot slot
Herkent u de inzichten van Rick Kwekkeboom? Wat zouden we hiermee moeten doen? Laat uw reactie hieronder achter.
Informatie
| Publicatiedatum | 1 december 2020 |
| Laatste aanpassing | 19 augustus 2021 |
| Bron | Rick Kwekkeboom |
| Onderwerpen | Bezoekverbod, talentontwikkeling en chronische eenzaamheid |
Als docent van toekomstige hulpverleners en als coach van personen in een kwetsbare positie merk ik, ook in Vlaanderen, hoe schrijnend en alomtegenwoordig eenzaamheid is. Er heerst nog steeds een groot taboe op eenzaamheid, ondanks de grotere bespreekbaarheid door corona. Het grote verschil zit hem in het feit dat eenzaamheid omwille van corona algemeen aanvaard lijkt, daar waarbij chronische eenzaamheid er nog steeds een stigma heerst. Of zoals een getuige zegt: ‘men spreekt over de anderhalvemeter-samenleving, maar ik heb niet eens iemand om afstand van te houden!’ Ik treed Rick Kwekkeboom bij dat sommige interventies meer schade kunnen toebrengen. Om dit te vermijden dienen hulpverleners meer kennis en inzichten te krijgen in de verschillende vormen van eenzaamheid: nu wordt er nog te eenzijdig de nadruk gelegd op de sociale en emotionele eenzaamheid. Maar ook existentiële eenzaamheid vraagt een respons op maat. Veder wil ik nog een lans breken om een vierde vorm toe te voegen en kenbaar te maken: de communicatieve eenzaamheid. Hierbij gaat het enerzijds over het niet kunnen communiceren, bvb. omwille van een gebrek aan sociale en communicatieve vaardigheden, en anderzijds over de onmogelijkheid om te communiceren over de eigen diepste gevoelens en gedachten. Frieda Fromm-Reichmann, Duitse psychiater en pionier wat betreft het thema eenzaamheid, benoemt dit als het ‘onmededeelbaarheidsprobleem’. Ook het feit dàt men zich eenzaam voelt, wordt moeizaam over gesproken, omdat men zich hierover schuldig voelt en men wil immers niet zielig worden bevonden: maar al te vaak wordt nog gedacht dat het aan de persoon zelf ligt.
In mijn vormingen die ik geef aan hulpverleners over dit thema, merk ik dat, door meer kennis en inzichten te verschaffen, de respons op eenzaamheid toegankelijker kan worden gemaakt. Hulpverleners dienen goed te beseffen dat bepaalde interventies inderdaad nog meer schade kunnen aanrichten.